خرده روایت‌هایی از دختران دیروز و امروز درباره مهریه| صداق خوشبختی

زهرا شریعتی | شهرآرانیوز؛ در روزگاری که مهریه، یا همان اصل مطلبِ مجالس خواستگاری، به چالشی بزرگ بر سر راه تشکیل خانواده یا حفظ و پایداری آن تبدیل شده و بحث‌ها و دیدگاه‌های مختلفی دراین باره وجود دارد، هنوز هستند دخترانی که با نگاهی زیبا و درک درست از فلسفه ازدواج و مهریه، میزانی معقول برای آن در نظر می‌گیرند و نمی‌گذارند شیرینی و برکت این هدیه، جای خود را به تلخی اختلافات راهرو‌های دادگاه بدهد یا کاهش و افزایش نرخ فلز زرد، معیار خوشی یا ناخوشی حال زندگی‌شان باشد.

ایستادگی دربرابر سنت غلط

سیده انسیه، نوعروس نوزده ساله‌ای که خود و همسرش دانشجو هستند، معتقد است مبلغ مهریه، به هیچ وجه تعیین کننده موفقیت یا ناکامی زندگی مشترک نیست؛ به همین دلیل بااینکه مادر، خاله‌ها و دیگر دختران فامیلش مهریه بالای صد سکه دارند، «مهرالسنه» را انتخاب کرده است: وقتی سنتی، ولو با قدمت، غلط باشد، باید جلویش را گرفت؛ هر چند این جلوگیری محدود به خودمان باشد و ما تنها افرادی باشیم که مخالفت می‌کنند.

 من بار‌ها شاهد ازهم پاشیدن زندگی‌ها بر سر مهریه بوده ام و این سؤال مدام در ذهنم تکرار می‌شده است که چرا باید چنین شود، اما راهکاری هم برایش پیدا نمی‌کرده ام و تصور می‌کرده ام که امکان شناکردن خلاف جریان رودخانه وجود ندارد؛ تا اینکه در شانزده سالگی با خانمی آشنا شدم که ازدواج آسان انجام داده بود و به مهریه پایینش آشکارا افتخار می‌کرد؛ دیگر باور کردم که‌ می‌شود درست عمل کرد و من هم می‌توانم به وقتش مثل او مهریه مناسب تعیین کنم.   

برای انسیه بیش از حرف دیگران و چشم و هم چشمی ها، رضایت امام زمان (عج) مهم بود؛ ازاین رو نه تنها مهریه مناسب معین کرد، بلکه سایر رسوم تشریفاتی ازدواج را هم حذف کرد: مادیات در ازدواج برایم اهمیتی ندارد و خوشبختی را در ایمان و اخلاق می‌دانم. از طرفی توصیه رهبر معظم انقلاب، به عنوان نایب امام زمان (عج)، به مهریه چهارده سکه را که دیدم، احساس وظیفه کردم که اطاعت کنم. طبعا سخت بود و زیاد سرزنش شدم، ولی پاسخ می‌دادم که اگر مهریه تضمینی برای خوشبختی بود، زندگی‌هایی که با مهریه بالا تشکیل می‌شدند نباید هرگز به مشکل می‌خوردند، درحالی که همه ما نمونه‎های بسیاری ازاین دست دیده ایم.

جای مهریه را خالی گذاشتم تا داماد پر کند

شهره کارشناس ریاضی و از دختران دهه شصتی است که در سال ۱۳۸۶ ازدواج کرده و حالا مادر چهار فرزند است. به نظر او دختران یا والدینی که مهریه بالا تعیین می‌کنند، تصورشان این است که تضمین پایداری زندگی و احساس تعهد بیشتر مرد است؛ اما واقعیت این است که مرد اگر اهل زندگی نباشد، زن حاضر است از همه حق و حقوقش بگذرد و با او زندگی نکند.

 برخی دیگر هم مهریه را نشان دهنده شأن و منزلت دختر می‌دانند و فکر می‌کنند هرچه مهریه بالاتر باشد، شأن دختر هم بالاتر است. عده‌ای هم از سر چشم و هم چشمی مهریه بالا می‌خواهند: این دلایل برایم خیلی غیرمنطقی به نظر می‌آمد. من شأن زن را بالاتر از آن می‌دانستم که چند سکه تعیین کننده آن باشد؛ از چشم و هم چشمی هم متنفر بودم.

 از طرفی بعد از مطالعه زندگی علما، بزرگان دینی و شهدا دیدم با اینکه زندگی موفقی داشته اند، مهریه و جهیزیه آن چنانی در زندگی هیچ کدامشان نبوده است؛ بنابراین نباید چشم بسته تقلید می‌کردم. تصمیم گرفتم به سهم خودم جلوی ترویج این رسم نادرست را بگیرم و رضایت خدا (که مهم‌ترین عامل موفقیت زندگی است) برایم مهم‌تر از رضایت افراد باشد. به همین دلیل با اینکه در فامیلمان کف مهریه‌ها از ۲۵۰ سکه شروع می‌شود، من سنت شکنی کردم.

در جلسه خواستگاری که درخواست‌ها را مکتوب می‌کردیم، به پدر گفتم جای مهریه را خالی بگذارد تا خود خانواده داماد نظر بدهند که آن‌ها هم چهارده سکه نوشتند. والدینم مخالفتی نداشتند ولی از فامیل کنایه‌هایی می‌شنیدم که نشنیده گرفتم. آن‌ها هم می‌دانستند حرفشان اثری ندارد و من آگاهانه تصمیم گرفته ام. زمان که گذشت، خودشان دیدند دخترانشان که با هزینه بالا ازدواج کرده اند، یا با بخشش همه حقوق خود جدا شدند یا آرامش زندگی امثال من را نداشتند و حسرت می‌خوردند.   

شهره تأکید می‌کند که فرقی ندارد مهریه پایین باشد یا بالا و ادامه می‌دهد: بقا و استحکام زندگی به نوع رفتار همسران با هم مرتبط است وگرنه هم با مهریه کم، هم با مهریه زیاد، ممکن است زندگی دچار مشکلات حاد شود؛ ازاین رو علاوه بر مهریه، خرید عقد و جهیزیه را هم ساده گرفتم و به جای تقلید، دنبال انجام کار درست بودم.

سنت‌شکنی

مهدیه سالاری، با ۴۴ سال سن، مادر سه فرزند و دانشجوی کارشناسی ارشد است. دقیقا بیست سال از زندگی مشترکش می‌گذرد، اما این طور که تعریف می‌کند حتی یک لحظه هم به خاطر پایین بودن مبلغ مهریه خود نگران نشده است: پدرشوهرم هفت عروس داشت که من پنجمینشان بودم و وقتی در جلسه خواستگاری دیدند پدرم مهریه را چهارده سکه مطرح کرد، خیلی متعجب شدند و گفتند، چون حداقل مهریه عروس‌های دیگرشان پانصد سکه است، باید مهریه شما هم بیشتر باشد ولی ما قبول نکردیم؛ حتی پیشنهاد زمین دادند که باز هم نپذیرفتیم.   

او عمل به دستورات دینی و قرآنی را عامل موفقیت و پایداری زندگی مشترک می‌داند و معتقد است ازدواج آسان، برکت، محبت و شیرینی خاص خودش را دارد؛ به همین دلیل تا‌ می‌تواند اطرافیان را به این کار تشویق می‌کند: بعد از عقد، مادرشوهرم با خوشحالی و افتخار به همه می‌گفت که مهریه من چهارده سکه است. یکی از جاری هایم نیز که مهریه اش ۵۱۴ سکه بود، پانصد عددش را بخشید. در مجموع از همان ابتدا از زندگی و همسرم راضی بودم و هستم. به لطف خدا زندگی متعادلی داریم. با اینکه دوست دارم همه این حس و حال خوب را تجربه کنند، عروس هایمان را مجبور نکردیم که حتما چهارده سکه مهریه داشته باشند و خودشان تصمیم گرفتند.   

همان ۱۵ سکه را هم بخشیدم

مائده خانم هم متولد سال ۱۳۵۸ و با تحصیلات کارشناسی، مادر چهار فرزند و حافظ قران کریم است. با اینکه برای عروس‌های خانواده پدری مهر بالای صد سکه را پذیرفته اند، اما خودش به سنت خانوادگی عمل کرده و انتخابش چهارده سکه بوده است. حالا بعد از ۲۶ سال زندگی مشترک، نه تنها یک لحظه هم پشیمان نیست، بلکه رمز موفقیت زندگی اش را همین مهریه مناسب و معقول می‌داند: سال ۱۳۷۶ بود که عقد کردیم. پدرم در جلسه خواستگاری گفت کالا نمی‌فروشیم که هرچه گران‌تر بدهیم، سودمان بیشتر باشد. 

من هم کاملا با پدرم موافق بودم؛ چون با همین طرز تفکر که مادیات، خوشبختی نمی‌آورد، تربیت شده بودیم؛ فقط باتوجه به علاقه ام به امام خمینی (ره)، یک سکه هم به نام ایشان به مهریه اضافه کردم. ۱۰ سال که از زندگی مان گذشت، همسرم هر یک یا چندماه، یک سکه به من می‌داد و‌ می‌گفت: نگه دار! ولی نمی‌دانستم برای چه؛ آن هم در شرایطی که وضع خوبی نداشتیم. وقتی به هشت عدد رسید، گفت که بابت مهریه است. من خیلی ناراحت شدم و همه را به او برگرداندم؛ چون همان پانزده سکه را هم بخشیده بودم و مهریه را منبع کسب درآمد نمی‌دانستم.   

او با تأکید بر اینکه خود را بالاتر از ارزش گذاری‌های مادی می‌داند، ادامه می‌دهد: زندگی مشترک، معامله تجاری نیست، بلکه نوعی عقد اخوت و مودت است. اگر از همان ابتدا با ترس و نگرش منفی واردش شویم و برای جبران این ترس‌های کاذب، مادیات را دست بالا بگیریم، فقط احتمال وقوع این نگرانی‌ها را بیشتر کرده ایم؛ درحالی که زندگی امن در گرو گذشت، انصاف، فداکاری و اخلاق مداری است. همسرم به عنوان یک وکیل، از تعداد زیاد پرونده‌هایی که با وجود مهریه بالا به طلاق منجر می‌شود، حیرت زده است.   

برکت انتخاب درست و حسن نیت مائده خانم نه فقط در زندگی خودش، بلکه در زندگی دیگران هم جاری است و الگوی خیلی‌ها شده است؛ نمونه اش عروس اولشان که بااینکه خانواده اش مهریه بالای دویست سکه را مدنظر داشتند، به پیروی از مادرشوهرش چهارده سکه را انتخاب کرد.   

مهریه حق فطری زن و سنتی معقول است

مهریه جزو حقوق زنان است که اسلام آن را امضا کرده است، نه ابداع. درواقع مهریه پیش از اسلام هم وجود داشت، اما به صورت غیرمنطقی؛ مثلا خانواده داماد به جای مهریه عروس، خواهر داماد را به خانواده عروس می‌دادند (نکاح شغار)، اما اسلام این رویه نامعقول را اصلاح کرد، به گونه‌ای که هم مهریه را حق خود زن دانست و هم دو شاخصه مالیت و مالکیت و نیز پرداخت از روی مهر و صمیمیت را برای آن ضروری شمرد. این مطلب را سکینه نیک، دانش پژوه درس خارج مهریه حوزه علمیه، بیان می‌کند و ادامه می‌دهد: باوجوداین امروزه شاهدیم که عده‌ای می‌گویند مگر زن کالاست و خریدوفروش می‌شود که برایش مهریه تعیین کنیم؟!

 چنین پرسش‌هایی از آنجا نشئت می‌گیرد که مهریه را ملاک ارزش گذاری برای زن می‌دانند که تصوری نادرست است؛ مثلا وقتی برای کسی هدیه یک میلیونی تهیه می‌کنیم، آیا به معنای این است که ارزش آن فرد به این میزان است؟! قطعا خیر. مهریه قیمت و ارزش زن نیست، بلکه هدیه و پیشکشی برای ابراز محبت و ارادت به اوست و این سنت که مطابق فطرت و خواست زن است، از همان ابتدای خلقت وجود داشته است.   

این کارشناس دینی، بهترین میزان مهریه را مهرالسنه (پانصد درهم، معادل چهارده سکه) معرفی و تصریح می‌کند: مهریه باید مطابق توان مالی داماد، پرداخت پذیر باشد. اینکه برخی حتی با وجود وسع مالی و امکان پرداخت نیز مهریه را بالا می‌گیرند، از نظر اسلام مکروه و باعث کاهش ازدواج هاست.

کسانی هم که از همان ابتدا بنای پرداختن نداشته باشند و به قول معروف بگویند «که داده، که گرفته؟» یا بدانند که هرگز قادر به پرداخت مبلغ مهریه نیستند، اما مبلغ زیادی را به عنوان مهریه بپذیرند، گناهکارند و این نوعی کلاهبرداری است؛ زیرا به محض وقوع عقد، مرد بابت مهریه به زن مقروض می‌شود؛ البته از آن طرف هم خانواده عروس نباید مبلغ نامتعارفی تعیین کنند؛ زیرا از نشانه‌های بابرکت بودن یک زن، مهریه کم اوست.   

دیگران را هم تشویق می‌کنم

آیدا خانم، دیگر میهمان این گزارش که در پانزده سالگی ازدواج کرده است و حالا یک فرزند دارد، می‌گوید: از همان ابتدا که خودم را شناختم، متوجه شدم ارزش زن به عدد مهریه اش نیست.   
او که با وجود رسم مهریه بیش از سیصد سکه در خانواده خود و همسرش، چهارده سکه را انتخاب کرده است، اضافه می‌کند: همین چهارده سکه را هم برای تبرک به نام چهارده معصوم قبول کردم و ممکن است در ادامه آن را ببخشم. تا اینجای زندگی که نه تنها پشیمان نیستم، بلکه دیگران را هم تشویق می‌کنم تا منشأ خیر و مروج این سنت حسنه باشند. به تازگی با مادر دوستم صحبت کردم تا راضی شد مهریه دخترش چهارده سکه باشد.

ایجاد الفت، کارکرد اصیل مهریه

دکتر حمید صادقیان، به عنوان مشاور باسابقه حوزه خانواده و ازدواج، معتقد است بخشی از قوانین ازدواج، سنت الهی و اسلامی است که به منظور پیشگیری از آسیب‌ها و تحکیم بنیان خانواده وضع شده است؛ درست مانند سایر قوانین الهی (از جمله رعایت حریم محرم و نامحرم، پوشش، انفاق و...) که برای خیر و صلاح ما وضع شده اند. مهریه نیز همین طور است و یک هدیه متناسب با توان اقتصادی مرد، به عنوان نشانه مهر و محبتش به زن در آغاز زندگی است.

 اما امروزه مهریه این کارکرد اصیل و الهی خود را از دست داده و به ابزاری برای تأمین مقاصد مادی یا فرهنگی اجتماعی تبدیل شده است. برخی خانم‌ها می‌خواهند از این طریق، مرد را به زندگی متعهد کنند تا فورا رهایشان نکند. برخی آن را پشتوانه خود در چالش ‎های زندگی یا هنگام جدایی می‌دانند، برخی منبع درآمد و استقلال مالی و...؛ به همین دلیل این روز‌ها یکی از مراحل مهم خواستگاری را جلسه چانه زنی بر سر مهریه تشکیل می‌دهد و معمولا آقایان به مهریه‌هایی متعهد می‌شوند که در توانشان نیست.   

او کاهش تعهدات مرد به زندگی و آسیب پذیری بنیان خانواده را یکی از دلایل تغییر کارکرد مهریه و تقویت وجه اقتصادی آن در نظر مردم معرفی می‌کند و‌ می‌گوید: دختران و خانواده هایشان به خاطر ترس از فروپاشی زندگی مشترک به مرور مهریه را به اهرم فشار علیه مرد تبدیل کردند و دولت نیز با وضع قوانین سخت گیرانه برای مردانی که توان پرداخت مهریه را نداشتند، به این شرایط دامن زد؛ اما اخیرا که این قوانین حذف شده است. امید می‌رود در آینده مجددا شاهد نگاه درست و اصیل جامعه به مهریه باشیم.   

این مدرس دانشگاه با تأکید بر اینکه بهره مندی از اخلاق، ایمان و مهارت‌های زندگی (مانند کنترل هیجانات، تبادل عاطفی درست، حل تعارض، مشورت و...) در موفقیت و پایداری زندگی مشترک حرف اول را‌ می‌زند، پیشنهاد می‌کند که درعین حال اگر خانم‌ها نگران پایین بودن مبلغ مهریه شان هستند، می‌توانند مواردی غیرنقدی مانند سفر‌های زیارتی یا ملکیت خانه یا اموالی را که طی زندگی به دست می‌آید در کنار مهریه نقدی در نظر بگیرند.

بی‌تأثیری مهریه در پایداری زندگی

از نگاه دکتر حسین اکبری، جامعه شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی، مهریه در سیر تاریخی و دینی خود، همواره سنتی برای ابراز ارادت مرد و قوام و دوام خانواده بوده است و اشکالاتی هم که در چگونگی آن وجود داشته به برکت اسلام برطرف شده، اما در برهه کنونی این کارکرد صرفا و بیش از حد در بعد مادی مهریه محصور شده است و به همین دلیل دیگر نقشی در استحکام زندگی مشترک ندارد:

تشکیل خانواده یک قرارداد دوطرفه است که هر دو طرف از آن نفع می‌برند و نباید این نفع فقط به یک جانب محدود شود. برخی خانم‌ها به جبران اینکه مرد حق طلاق دارد، مهریه را بالا می‌گیرند تا مرد امکان استفاده از این حق را نداشته باشد، درصورتی که تأثیری ندارد؛ خصوصا اگر مرد توان پرداخت آن را نداشته باشد. به عبارت دیگر در این حالت، هم زن از آن ضمانت اقتصادی که دنبالش بوده است، محروم می‌ماند، هم مرد دچار سختی و رنج می‌شود، هم زندگی از هم می‌پاشد.   

او اضافه می‌کند: اینکه امروز حدود ۷۰ درصد درخواست‌های طلاق توسط بانوان به ثبت می‌رسد، نشان می‌دهد مهریه نه تنها در چالش‌ها و اختلافات زندگی مشترک نقش بازدارنده ندارد، بلکه به عاملی برای تشویق خانم‌ها به فروپاشی خانواده تبدیل شده است. نقش مهریه و انگیزه دریافت آن در تقاضای طلاق از سوی خانم ها، بررسی‌های علمی دقیقی را‌ می‌طلبد؛ همچنین باید دید مهریه با کارکرد کنونی، ازدواج را تسهیل می‌کند یا برعکس برای ازدواج نوعی مانع فکری و ذهنی می‌سازد؟   

استاد دانشگاه فردوسی ضمن تأکید بر ضرورت بازاندیشی درباره مهریه و کارکرد‌های آن، خاطرنشان می‌کند: به باور جامعه شناسان برخی پدیده‌ها در دوره‌ای بی کارکرد یا کژکارکرد می‌شوند و مهریه هم شامل همین عارضه شده است. لازم است تغییراتی در قوانین مهریه صورت گیرد تا ضمانت زندگی برای هر یک از زن و مرد، به تعادل برسد و کارکرد مهریه به فلسفه اولیه اش، یعنی هدیه و پیشکشی برای تشکیل زندگی مشترک، برگردد و در حد معقول و توان واقعی مرد تعیین شود.